Instrumenty pochodne (derywaty) - co to są? Przykłady i ryzyko

CAsfera.pl

5 lat temu

Co warto wiedzieć o instrumentach pochodnych?

Instrumenty pochodne

Instrumenty pochodne (derywaty) – są to instrumenty finansowe, których cena zależy od ceny innych instrumentów finansowych tzw. instrument bazowy (podstawowy). Podstawą zatem mogą być m.in.: ceny surowców, akcji, indeksy, waluty, stopy procentowe czy nawet inne instrumenty pochodne.

Wyróżnia się następujące instrumenty pochodne:

symetryczne (każda ze stron przyjmuje pewne zobowiązanie): kontrakty futures, forward, swapy;
asymetryczne (tylko jedna ze stron przyjmuje zobowiązanie, druga nabywa prawo): opcje.

Niewystandaryzowane instrumenty pochodne – obrót tymi instrumentami znajduje się poza rynkiem zorganizowanym (z ang. over-the-counter, OTC), a ich treść jest lub może być przedmiotem negocjacji.

Kontrakty terminowe

Kontrakty terminowe – umowa, kupna i sprzedaży konkretnej ilości instrumentu bazowego, po określonej cenie i w oznaczonym przyszłym terminie (tzw. termin wygaśnięcia kontraktu). Kupujący (zajmujący pozycję długą) zobowiązuje się do nabycia w przyszłości tego instrumentu bazowego i zapłaty ceny kontraktu, a sprzedający (zajmujący pozycję krótką) do dostarczenia tego aktywa zgodnie z warunkami ściśle określonymi w umowie. Transakcja może być rozliczana na dwa sposoby:

poprzez fizyczne dostarczenie instrumentu
zapłatę ceny kontraktu, wyliczając różnicę między ceną instrumentu bazowego, a ceną kontraktu.

W celu otwarcia transakcji potrzebny jest rachunek maklerski oraz wniesienie przez strony depozytu zabezpieczającego.

Kupujący osiąga zysk gdy cena instrumentu bazowego w momencie zamknięcia pozycji wzrośnie, a sprzedający gdy ta cena będzie niższa. Inwestor może poczekać do terminu wygaśnięcia kontraktu i rozliczyć transakcję na warunkach określonych w umowie lub zamknąć pozycję wcześniej po aktualnej cenie kontraktu.

Kontrakty forward i kontrakty futures – są to dwa rodzaje kontraktów terminowych. Różnica między nimi polega na tym, że kontrakty futures są wystandaryzowanymi instrumentami pochodnymi, co oznacza, że ich obrót dokonuje się na giełdzie, a zasady ich obrotu są jednolite i unormowane natomiast kontrakty forward nie są wystandaryzowane i obrót nimi jest utrudniony.

Uwzględniając instrument bazowy można wyróżnić kontrakty terminowe takie jak:

Kontrakty terminowe na indeks giełdowy – instrumentem bazowym są indeksy giełdowe.
Walutowe kontrakty terminowe – opierają się na kursach walutowych, mogą stanowić zabezpieczenie przed wzrostem lub spadkiem kursu walutowego, co ma istotne znaczenie w handlu międzynarodowym.
Kontrakty terminowe na akcje – służą zabezpieczeniu portfela przed ryzykiem spadku cen akcji.
Kontrakty terminowe na obligacje – instrumentem bazowym są obligacje.
FRA i inne kontrakty na stopę procentową– kontrakty terminowe, których podstawą jest stopa procentowa taka jak WIBOR, są rodzajem kontraktu forward.
Towarowe kontrakty terminowe – podstawą są ceny towarów np. złoto, ropa, miedź, produkty rolne.

Swap

Swap – kontrakt niepodlegający obrotowi na rynku regulowanym (instrument niewystandaryzowany). To umowa pomiędzy stronami, które zobowiązują się do wymiany płatnościami, w określonym w tej umowie momencie w przyszłości i według ściśle określonych zasad. Strony ustalają pewien parametr, po przekroczeniu lub nie przekroczeniu, którego jedna strona zobowiązuje się do zapłaty iloczynu różnicy pomiędzy wartością wynikającą z kontraktu, a wartością rzeczywistą parametru oraz wielkości kontraktu.

Swapy to kategoria instrumentów pochodnych niezwykle rozbudowanych. Rynek tych instrumentów jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się rynków derywatów. Dlatego też można wyróżnić wiele ich rodzajów.

Klasyczne swapy należące do pierwszej generacji:
- swap stopy procentowej (IRS) – wymiana płatnościami odsetkowymi od określonej sumy, jednak liczonych według odmiennych zasad np. na podstawie różnych referencyjnych stóp procentowych,
- swap walutowy – zobowiązanie stron do wymiany kwoty wyrażonej w jednej walucie, na kwotę wyrażoną w innej walucie w określonym momencie w przyszłości. Specjalnym jego rodzajem jest FX – swap, w którym płatności oparte są na stałe stopie procentowej.
- swap procentowo – walutowy (CIRS) – połączenie dwóch powyższych

oraz

swapy drugiej generacji, których konstrukcja jest bardziej złożona, często łączą w sobie kilka innych instrumentów. Pojawiły się na rynku znacznie później i zalicza się do nich:
- swap oparty na papierach wartościowych,
- swapy oparty na indeksach giełdowych,
- swap towarowy – podstawą jest cena towaru określonego w umowie,
- swapy katastroficzne – opierają się na odszkodowaniach płaconych przez towarzystwa ubezpieczeniowe,
- inne.

Opcje

Opcje – kontrakty, które dają prawo do nabycia (opcja call) lub sprzedaży (opcja put) instrumentu bazowego, po z góry ustalonej cenie (cena wykonania) i czasie (termin wykonania). Dla nabywcy nie oznacza to jednak obowiązku zakupu lub sprzedaży instrumentu podstawowego. Opcje to instrumenty niesymetryczne. Oznacza to, że obowiązek istnieje tylko po jednej stronie. Wystawca opcji kupna (sprzedaży) zobowiązany jest do sprzedaży (zakupu) instrumentu podstawowego, po określonej cenie i czasie.

Premia opcyjna – cena jaką płaci nabywca opcji za prawo do nabycia lub sprzedaży instrumentu.

W przypadku gdy inwestor zajmuje pozycję krótką w opcji kupna (sprzedaży) zyskuje gdy wartość instrumentu bazowego spada (rośnie). Gdy inwestor zajmuje pozycję długą w opcji kupna (sprzedaży) zyskuje gdy wartość instrumentu podstawowego rośnie (spada).

Na premię opcji wpływają takie czynniki jak:

wartość instrumentu podstawowego oraz zmienność jego ceny
cena wykonania opcji – wyższa, powoduje mniejszą premię w przypadku opcji sprzedaży i wyższą dla opcji kupna
czas do wygaśnięcia opcji – im dłuższy, tym wartość opcji co do zasady jest większa
dywidenda – jej wypłata powoduje spadek wartości akcji

Rodzaje opcji:

Według instrumentu bazowego wyróżnia się:

Opcje na akcje
Opcje na waluty
Opcje na kontrakty futures
Opcje na obligacje

Uwzględniając sposób wykonania opcji dostępne są:

Opcja amerykańska – wykonanie opcji następuje w dowolnym czasie do dnia wygaśnięcia.
Opcja europejska – wykonanie opcji możliwe jest tylko w dniu wygaśnięcia.

Opcje put i opcje call zwane są opcjami waniliowymi (plain vanilla). Pozostałe rodzaje charakteryzują się bardziej rozbudowanymi strukturami i są to m.in.:

Opcje egzotyczne – dostępne na rynku OTC. Opcje te charakteryzują się złożoną konstrukcją, czasem indywidualnie dostosowane do klienta, oferowane najczęściej przez banki. Mogą być też wykorzystywane w produktach strukturyzowanych. Istnieje ich wiele rodzajów, najpopularniejsze to:
- Opcje binarne – po przekroczeniu pewnego pułapu zostają aktywowane lub ulegają rozwiązaniu.
- Opcje barierowe – nabywca opcji otrzymuje kupon, po spełnieniu określonych warunków.

Zyski i ryzyka związane z instrumentami pochodnymi

Podstawową zaletą instrumentów pochodnych jest zabezpieczenie przed ryzykiem zmienności wartości instrumentu podstawowego lub innych warunków rynkowych (hedging). Inwestycje w derywaty mają także na celu osiągnięcie zysków w przypadku niekorzystnych warunków rynkowych (spekulacja) lub nabycie i sprzedaż instrumentu na innych rynkach, gdzie ceny są korzystniejsze (arbitraż). Działania te jednak wiążą się z dużym ryzykiem.

W przypadku swapów ich rynek charakteryzuje się dużą elastycznością, nie jest zdecentralizowany ekonomicznie, ani geograficznie.

Minusem niektórych instrumentów pochodnych jest ich wysokie ryzyko, jednocześnie wysokie zyski wynikające z asymetryczności, w którym tylko jedna strona przyjmuje zobowiązanie. W przypadku opcji europejskich istnieje także ryzyko płynności, ponieważ mogą być one wykonane tylko w dniu wygaśnięcia opcji.